Interesują nas polskie narracje ujmujące polską rolę w eksterminacji Żydów. W ramach finansowanego przez NPRH projektu „Wobec Zagłady – w stronę demitologizacji kategorii opisu. Kategoria «obojętni świadkowie»” przyglądamy się właśnie roli świadka. Traktujemy ją jako narracyjny konstrukt. Staramy się opisać retoryczne wytwarzanie pozycji świadka, któremu towarzyszy selekcja faktów i zjawisk wchodzących do opowieści, budowanie kolektywnych aktorów wydarzeń i określanie granic reprezentacji (oddzielanie zjawisk reprezentatywnych od marginalnych, grup istotnych od nieważnych), tworzenie obrazu zachowań grupowych i towarzyszących im motywacji.
W tym ujęciu jednym z zasadniczych fenomenów polskiego dyskursu o Zagładzie jest pojawianie się wiedzy niewygodnej z punktu widzenia grupowego autowizerunku i jej kulturowe neutralizowanie.
Metodologia
Badamy komunikację jako fenomen społeczny. Bierzemy na warsztat zarówno dzieła indywidualnych autorów (literatura, filmy, wydarzenia artystyczne), jak i teksty kultury wytwarzane zbiorowo (np. nieskoordynowane, pozornie chaotyczne i na poły anonimowe zagospodarowywanie przestrzeni miejskiej). W analizowanym materiale szukamy tego, co ponadindywidualne i intersubiektywne.
W związku z tym będziemy korzystać następującego aparatu pojęciowego:
1. Wzór kultury. Kulturę rozumiemy zgodnie z klasycznymi definicjami. Jej przejawy są indywidualne, ale daje w nich o sobie znać to, co zobiektywizowane, przekazywane i dziedziczone (Stefan Czarnowski). Wzory kultury kształtują rozumienie faktów, które zawsze pozostają „czyimiś faktami”. Wzór kultury pozostaje charakterystyczną cechą grupy. W miarę potrzeby będziemy sięgać do analizy strukturalnej, by pokazać modularność i sekwencyjność wzorów kultury, a także unaocznić, jak często przybierają one postać społecznych rytuałów.
2. Przemoc symboliczna. Ważne będą dla nas spostrzeżenia Pierre’a Bourdieu dotyczące mechanizmów dyskryminacji i ich językowych (w szerokim sensie obrazu świata) uwarunkowań. Będziemy korzystać z narzędzi Bourdieu tam, gdzie spotkamy się z sytuacją, w której zarówno dominujący, jak i zdominowani uczestniczą w tym samym wzorze kultury utwierdzającym dominację i podporządkowanie, czyli przemoc symboliczną. Ważne będą dla nas opisy praktyk większości dominującej, a także strategii przyjmowanych przez zdominowanych i wykluczonych (wg Bourdieu „Broń słabych jest słabą bronią”).
3. Pojęcie praktyki. Kategorie dyskursu są przedmiotem społecznych gier. Ich sens nie jest stały, a często także nie jest w pełni świadomy, zmienia się zależnie od tego, kto i w jakim celu z nich korzysta.
4. Obiektywność. Badając fenomeny społeczne, nie możemy uciec od problemu obiektywności opisu. Chcemy pozostać w tradycji Karla Mannheima i jego koncepcji obiektywności, pamiętając o uwarunkowaniach własnego myślenia. Będziemy starali się ujawniać jego założenia i w trakcie pracy poddawać je krytycznemu oglądowi.
5. Perspektywa narratywistyczna. W analizach konkretnych tekstów kultury będziemy zwracać uwagę na relacje porządku języka i porządku rzeczywistości. Interesować nas będzie, w jaki sposób strategie narracyjne i językowe zakreślają granice możliwych wyobrażeń i możliwej refleksji. Będziemy korzystać z inspiracji semiotycznej. W analizie narracji o historii będziemy się inspirować ujęciami np. Jamesa E. Younga (Writing and Rewriting the Holocaust. Narrative and the Consequences of Interpretation, 1988) czy Haydena White’a (Historical Emplotment and the Problem of Truth, 1992).