Maciej Gloger
POZYTYWIZM: MIĘDZY NOWOCZESNOŚCIĄ A MODERNIZMEM
Pozytywizm to epoka i zjawisko kulturowe bardzo ważne dla pojmowania nowoczesności socjokulturowej oraz genezy modernizmu artystycznego w Polsce. Myślenie pozytywistyczne uwikłane zostaje w dialektykę oświecenia – mechanizm socjopsychologiczny opisany przez M. Horkheimera i Th. W. Adorna w słynnej pracy Dialektyka oświecenia. Fragmenty filozoficzne (1947). Mechanizm ten, przenikający umysłowość nowoczesną, prowadzi do ukształtowania się modernizmu artystycznego w Europie. Dialektyka polskiego pozytywizmu (opisywana różnymi językami przez Teodora Jeske-Choińskiego, Zygmunta Szweykowskiego, Henryka Markiewicza), analogicznie jak dialektyka oświecenia, prowadzi do instrumentalizacji rozumu, reifikacji człowieka i utracenia wszelkiego sensu. Na modernizm składają się zatem różne artystyczne i ideowe reakcje (odpowiedzi) na kryzys racjonalności pozytywistycznej, takie jak: dekadentyzm, kult sztuki, symbolizm, mistycyzm, utopia, zainteresowanie kulturami pierwotnymi, nacjonalizm, konserwatyzm. Odpowiedzi takie pojawiają się w twórczości i myśli wybitnych przedstawicieli epoki polskiego pozytywizmu.