25.09.2012
8 października 2012 odbyła się w Instytucie Badań Literackich konferencja Literature and Technology, organizowana przez IBL PAN i Institut für Literaturwissenschaft (Karsruher Institut für Technologie). Spotkanie miało charakter zapoznawczy – uczestnicy przedstawili swoje projekty badawcze i próbowali znaleźć pola do dalszej współpracy naukowej.
Obrady otworzył prof. Mikołaj Sokołowski, dyrektor IBL PAN, który przedstawił założenia projektów badawczych IBL realizowanych w internecie. W kolejnej części prof. Andreas Böhn (KIT) wygłosił odczyt Metareference, Memory and Mediality in German and Austrian Contemporary Novels wskazał na trzy istotne cechy współczesnych powieści niemieckich i austriackich: metareferencyjność, medialność i refleksję nad pamięcią. Analiza trzech utworów: Ein Garten im Norden (Ogród na północy) Michaela Kleeberga, Nabokovs Katze (Kot Nabokowa) Thomasa Lehra i Das Wetter vor 15 Jahren (Pogoda sprzed piętnastu lat) Wolfa Haasa pozwoliła Prelegentowi bliżej zdefiniować te kluczowe terminy. Metareferencyjność występuje tam, gdzie dzieło literackie ujawnia swoją fikcyjność; refleksja nad medialnością wyraża się w ciągłym badaniu możliwości medium, w którym powieść istnieje, oraz przewidywaniu, jak mogłaby ona funkcjonować w medium konkurencyjnym; do pamięci natomiast odnosi się przenoszenie swoistej medialności powieści do kontekstu, w jakim fikcjonalność przyczynia się do konstrukcji pamięci rozumianej ogólnie.
Dalsze obrady prowadzono w pięciu sekcjach tematycznych: Transformations, Forms, Technologies, Representations i Gender.
1. Transformations (Transformacje)
Dr Krzysztof Gajewski (IBL PAN) przedstawił teorię oralności Waltera J. Onga. Ong zauważa, że mimo że jedną z najważniejszych technologii komunikacyjnych jest samo pismo, czyli wszystko, co skłonni jesteśmy zaliczać do szeroko pojętej literatury, to na literaturę pisaną wpływają pozostałości dawnych opowieści ustnych; wpływ ten jest niekiedy zaskakująco głęboki.
Zjawisko „nostalgii analogowej”, która towarzyszy technologicznemu przejściu na media cyfrowe, opowiadał Dominik Schrey (KIT). Nostalgię analogową można zaobserwować np. w modzie na stylizowanie zdjęć wykonanych techniką cyfrową, jakby zostały one zrobione kilkadziesiąt lat temu – przy użyciu czarno-białych klisz fotograficznych.
Maciej Maryl (IBL PAN) zaproponował zastosowanie teorii remediacji do analizy piśmiennictwa elektronicznego na przykładzie blogów literackich. Referent dowodził, iż specyficzne połączenie dokumentu osobistego z dyskursem elektronicznym tworzy nową formę piśmiennictwa, funkcjonującą w środowisku wtórnie oralnym.
Dr Ewa Rot-Buga (IBL PAN) przedstawiła tekst, dotyczący staropolskiego piśmiennictwa bukolicznego i silnego wpływu, jaki na sielanki wywierał przekaz ustny. Tradycja ustna niejednokrotnie okazywała się żywiołem silniejszym niż zakorzeniona już w tym czasie w Polsce technologia druku. Zjawisko to doskonale ilustrują dzieła XVII-wiecznych sielankopisarzy, takich jak Szymonowic, Ziomrowic, Gawiński i Wieszczycki.
2. Forms (Formy)
Dr Grzegorz Grochowski (IBL PAN) w wystąpieniu zatytułowanym Beyond verbal coding. Images in texts zwrócił uwagę, że rozwój technologii pozwala z dużą łatwością tworzyć teksty, w których zestawione są elementy literackie i wizualne. Koncentrując się na różnych implikacjach układów polisemiotycznych, można wskazać na różne wzory „obrazowej semantyki”.
W wielu współczesnych powieściach sieć funkcjonuje jako motyw literacki, a czasem urasta do rangi wzoru struktury dzieła. Szilvia Gellai (KIT) zauważyła, że sieć (i sieciowanie) może być opisywana w kategoriach technologicznych, komunikacyjnych oraz jej konsekwencji estetycznych; można jednak także badać oddziaływanie sieci na bohaterów literackich – to, w jaki sposób wpływa ona na ich pamięć, doświadczenie przestrzeni czy postrzeganie samego siebie. Analizy prowadzone przez Referentkę pozwalają jej stwierdzić, że zasadniczą (choć paradoksalną) prawidłowością jest, że bohaterowie z reguły tracą w sieci orientację.
Odwołując się do dyskursu posthumanistycznego (Hayles 1999, Haraway 2003, Wolfe 2010), Anna Barcz (IBL PAN) rozwija zagadnienie nierozerwalnego połączenia tego, co naturalne i technologiczne w dziełach literackich. Ponieważ cybernetyka doprowadziła do zatarcia intuicyjnie zdefiniowanych granic, nie tylko w odniesieniu do rozróżnienia między człowiekiem i maszyną, ale także w samym środowisku przyrodniczym, Referentka proponuje poszukać odpowiedzi na pytanie, jak w literaturze zaświadczone są te zmiany i określić możliwe pola eksploracji.
Dr Claudia Pinkas (KIT), zajmująca się badaniem filmów popularyzujących badania naukowe, przedstawiła referat na temat mechanizmów, jakie sprawiają, że media audiowizualne pozwalają przekazać szerokiej publiczności złożone zagadnienia naukowe i technologiczne. Referentka analizowała, z jakich środków komunikacji korzysta film naukowy: jakie strategie narracyjne sprzyjają prezentacji treści naukowych w zrozumiały, interesujący i atrakcyjny sposób oraz jakie metafory (wizualne albo językowe) są charakterystyczne dla gatunku.
3. Technologies (Technologie)
Prof. Andrzej Dąbrówka (IBL PAN) rozpoczął swoje wystąpienie na temat obecności technologii w myśli średniowiecznej od podstawowej uwagi, że w objawieniu judeo-chrześcijańskim nie mieści się żadna treść technologiczna sensu stricto; zbawienie w chrześcijaństwie ma charakter duchowy. Mimo to średniowieczne chrześcijaństwo, zwłaszcza łacińskie, pozytywnie odnosiło się do pracy ludzkiej i zawodów technicznych. W niektórych traktatach artes mechanicae były zaliczane do filozofii (scientia).
Na gruncie technologii teatralnej wyjątkowe miejsce zajmują sztuczne figury, takie jak kukły, odgrywające ludzkie role. Anna Madys zauważa, że istnieją także takie typy przedstawień dramatycznych, w których zwyczajne obiekty (np. ikona, krzyż, figura czy rzeźba), które posiadają niewiele cech ludzkich (albo nie mają ich wcale), postrzegane są w akcji dramatycznej jako bohaterowie ludzcy.
Prof. Andreas Böhn przedstawił prezentację multimedialną na temat Wydziału Studiów Średniowiecznych KIT, obejmującą m.in. informacje o kadrze naukowej i projektach badawczych.
4. Representations (Reprezentacje)
Wystąpienie Jörga Hartmanna (KIT) opierało się na założeniu, że filmy o podróżach kosmicznych mogą służyć za podstawę analizy zmian nastawienia wobec postępu technologicznego w XX wieku. Marzenie o człowieku, podróżującym w przestrzeni kosmicznej, jest podstawą popularnego filmowego gatunku science fiction (SF). Celuloidowe przedstawienia podróży kosmicznych nie powinny być jednak zdaniem Hartmanna postrzegane wyłącznie jako wizje dotyczące przyszłych technologii transportowych, ale także jako nowoczesne aktualizacje najstarszych metafor, np. wielkiej podróży morskiej. Przekraczanie granicy między znanym a nieznanym prowokuje rozważania technologiczne i naukowe, co zobrazowane jest w toposie podróży statkami kosmicznymi.
Rok 1984 Orwella zwykle analizowany jest z antropologicznego albo socjologicznego punktu widzenia. Dr Paweł Przywara (Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie) zauważa jednak, że w powieści Orwella system totalitarny dąży do podporządkowania obywateli nie tylko przy pomocy siły, tajnej policji i przemocy, ale także przy użyciu środków technologicznych. W wielu fragmentach książki Referent odnajduje opisy technologicznych środków i metod, które efektywnie służą utrzymaniu represyjnego ustroju Oceanii.
Anna Kurowicka (IBL PAN) rozpoczęła swoje wystąpienie Technology in science-fiction: a tool of oppression or liberation? od uwagi, że współczesna literatura science fiction, a szczególnie jej część inspirowana cyberpunkiem, często ujawnia ambiwalentny stosunek do technologii – z jednej strony jest on pełen entuzjazmu, ale równocześnie podszyty obawą; co ciekawe, w analizach rzadko bierze się pod uwagę płeć jako czynnik wpływający na czyjeś nastawienie do technologii.
5. Gender
Prof. Anna Nasiłowska (IBL PAN) zaprezentowała projekt Encykopedia gender. W wystąpieniu uwzględniła zakres badawczy, wykonawców, a także podstawowe problemy, które w trakcie prac napotkali twórcy pierwszej polskiej encyklopedii gender.
Dominik Schrey (KIT) przedstawił prezentację projektów genderowych KIT, które poruszają tematy takie jak np. gender a technologie przyszłości czy reakcja dyskursu genderowego na konsekwencje katastrof ekologicznych.
Podsumowanie obrad
Konferencję Literature and Technology zamknął Maciej Maryl, który w podsumowaniu całodniowego spotkania zwrócił uwagę na różnorodność poruszanych tematów oraz na żywy odbiór wystąpień, czego dowodem były inspirujące dyskusje prowadzone po każdym panelu, a także w czasie przerw. Podsumowując obrady, prof. Andreas Böhn zaproponował zorganizowanie w KIT następnej konferencji poświęconej tej problematyce.
Sporządził: Maciej Kidawa